میراث آریا: در اجلاس وزیران امور خارجه کشورها اسلامی در تهران، سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی ایران به این اجلاس پیشنهاد کرد تا سالروز آتش زدن مسجدالاقصی توسط صهیونیست‌ها، به‌عنوان روز جهانی مساجد تعیین شود که مورد پذیرش قرار گرفت.
مساجد ایران با تلفیق معماری و هنر ایرانی از روح و حال خاصی برخوردارند، این مساجد فقط چشم‌اندازی از مذهب نیستند بلکه بازتابی کامل از سلیقه، درک هنر و معماری جذاب ایرانی را در آن‌ها می‌توان دید.
مساجد اصلی‌ترین پایگاه اجتماعی و فرهنگی مردم کشور از قدیم تا به اکنون است. جوانان و نوجوانان زیادی را در دل خود تربیت کرد و به‌عنوان یک نهاد اجتماعی، جایگاه خاصی در شکل‌دهی سلامت روان و شخصیت افراد دارد.
استان یزد که از دیرباز تاکنون به‌عنوان دارالعباده و دارالعلم در میان مردم کشور شناخته‌شده، نیز دارای مساجد زیادی با معماری‌های باشکوه و شگفت‌انگیز است که به لحاظ تاریخی و هنری حائز اهمیت بوده، این عظمت و بزرگی باعث شده تا مسجدی همچون مسجد جامع یزد، در سطح جهانی و کشور از معروف‌ترین‌ها باشد.
یکی از زیباترین مسجدهای ایران در قلب یزد به نام مسجد جامع یزد یا مسجد جامع کبیر واقع‌شده است که دارای بلندترین مناره‌ها در میان دیگر مساجد است.
مسجد جامع یزد که قدمت آن مربوط به قرن هشتم ه.ق می‌شود، در محله وقت الساعت در ضلع غربی خیابان امام خمینی و در بافت تاریخی قرار دارد.
مساجدی مانند مسجد جامع کبیر و مساجد متعدد تاریخی در شهرستان‌های یزد دارای معماری بسیار قابل‌توجهی هستند که همچنان این معماری، کاشی‌کاری و نوع ساخت‌وساز با مصالح بومی خیره‌کننده است.
استان یزد دارای ۲۲۳ مسجد ثبت‌شده در فهرست آثار ملی کشور است که مسجد جامع یزد در سال ۱۳۱۳ خورشیدی در این فهرست و به‌عنوان اولین مسجد شهر یزد ثبت‌شده است.
تزئینات و مشخصات مسجد
مسجد جامع کبیر که تزئینات زیبا و منحصربه‌فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است، زیباترین بخش آن را می‌توان مجموعه ایوان، گنبدخانه و فضاهای پیرامون آن نامید.
این بنا مشتمل بر یک ایوان رفیع، گنبدخانه و دو شبستان تابستانه در دو طرفین آن، دو گرمخانه در ضلع شرقی و غربی و یک صحن بزرگ مستطیل شکل و دو پایاب است.
مسجد دارای شش ورودی است که در اضلاع مختلف بنا واقع‌شده‌اند. ورودی اصلی که در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سر در رفیع و نیز کتیبه‌ای کاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار شده است.
این سر در زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه‌شده و بر آن تزئینات کاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی کارشده است. این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و کتیبه‌های کاشی معرق و کوفی بنایی مجموعه‌ای بدیع و خیره‌کننده آفریده‌اند که تحسین هر بیننده‌ای را بر می‌انگیزد.
سردر اصلی و بزرگ مسجد جامع با ارتفاع ۲۴ متر و طاق‌نماهایی کم‌عرض در دو طرف و دو مناره بلند که هنگام ورود توجه همه را جلب می‌کند. این سردر یک‌بار فرو ریخته اما بعدها مورد مرمت قرار گرفته و شکل امروزی به خود گرفته است.
معرفی و توصیف مناره ها، گنبدخانه و محراب مسجد
فضای جلوخان و سر در شرقی مسجد جامع یزد که این فضا شامل حوضی هشت‌ضلعی در مقابل سر در و ستون مرمری است.
ورودی مذکور به یک هشتی یا کریاس با سقف گنبدی گشوده می‌شود که این فضا را می‌توان موزه کتیبه نامید، زیرا که انواع کتیبه‌ها سنگی و کاشی که بر وقف نامه و فرامین حکومتی در دوره‌های مختلف درج شده، منصوب است.
ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی‌پیرایه است که به یک دالان طویل گشوده می‌شود که این دالان به یکی از رواق‌های اطراف صحن متصل می‌شود.
مناره‌های مسجد جامع یزد حدوداً ۵۲ متر ارتفاع و قطری در حدود هشت متر دارند و در دوره صفوی به بنا افزوده شده‌اند، اما در سال ۱۳۱۳ فرو ریخته و دوباره تجدید بنا می‌شود که یکی از مناره‌ها دارای پلکان دوطرفه است. بلندای مناره‌ها و اینکه کاشی‌کاری منحصربه‌فردی حتی در اوج مناره‌ها انجام‌شده، تعجب همگان را برمی‌انگیزد، زیرا این مناره‌ها هرچه به سمت بالا رفته، باریک‌تر شده، از این‌رو ظرافت کاشی‌کاری در این ارتفاع به‌واقع قابل‌تحسین است.
صحن وسیع مسجد مستطیل شکل و به ابعاد ۲۰*۵۳ متر است. دورتادور صحن را رواق‌هایی با طاق‌های گشوده به آن دور می‌زند که علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را از یکنواختی خارج می‌کند.
دو گرمخانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند، گرمخانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای ۴۸ ستون مستطیل شکل با ازاره های پوشیده از کاشی‌های شش‌ضلعی و فیروزه‌ای‌رنگ است.
در ضلع شرقی و غربی این گرمخانه شاه‌نشین‌هایی که در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه‌شده است. محراب این گرمخانه دارای دهانه گشاد با قوس‌های پنج و هفت کند و نیز نقوش مهری زیبا و ظریف است.
گرمخانه ضلع شرقی کاملاً جدید و از احداث هیئت حامیان مسجد است. این گرمخانه نیز از نوع ستون‌دار بوده و محراب جدید آن با کاشی‌های خشتی و هفت‌رنگ تزئین یافته است.
در گوشه شمال شرقی صحن نیز محوطه‌ای است به ابعاد ۵*۲.۳ متر با دیوار آجرچینی مشبک که به قرائت‌خانه موسوم بوده و در سمت قبله آن کتیبه محرابی از کاشی‌های مسدس آبی‌رنگ نصب‌شده است.
دیواره بالای ازاره‌ها در غلافی از طرح‌های هزار باف مرکب از کاشی‌های بسیار کوچک که تشکیل نقوش نوشتاری می‌دهند پوشیده شده و بر دیواره‌های جنوبی و شمالی زیر گنبد خانه با خطوط کوفی بنایی تسبیحات اربعه و شهادتین اجرا شده است.
گنبدخانه مربع شکل یک دهانه گشاد مرکزی و داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن قرار دارد. این گذرگاه‌ها به غلام‌گردش‌های ایوان که روی آن‌ها در قرن نهم ه.ق غرفه‌هایی ساخته‌شده منتهی می‌شود.
دو شاه‌نشین دو طرف گنبدخانه، دارای نرده‌های پوشیده از کاشی مشبک بوده و در شاه‌نشین ضلع شرقی دو سنگ محرابی زیبا نصب است. ازاره ایوان و گنبدخانه با کاشی‌های مسدس آبی‌رنگ پوشیده شده که در وسط هرکدام با ترنج‌های کاشی معرق تزئین شده است.
در ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذکور قرارگرفته و آن هم به یک هشتی گشوده می‌شود. ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبرو ایوان قرار دارد. این ورودی متصل به یک کریاس است و سردر آن با کتیبه‌های قرآنی و تزئینات کاشی معرق جدید تزئین یافته است.
گنبد مسجد بر روی فیلپوش های بزرگی قرارگرفته است که با مقرنس‌های مزین به نقوش معقلی پوشیده شده‌اند.
فاصله این فیلپوش ها نیز با کاربندی زیبایی که بر آن‌ها با خطوط کوفی بنایی کلمات الله و محمد نقش بسته، کارشده است.
گنبد زیبای مسجد از نوع دوپوسته پیوسته بوده و بر آن نقش گل صابونکی معقلی با ظرافت اجراشده است و بر ساقه آن کلمه (الملک لله) به خط کوفی تکرار شده است.
محراب اصلی یا محراب واقع در گنبد خانه یا مقصوره یک دهانه مستطیل عمیقی بوده که از دو طرف آن‌ها معبرهای تنگ و کوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می‌یابد.این محراب زیبا مزین به انواع کاشی معرق، کتیبه و آجر ضربی است و بر در آن، نام استادکار و تاریخ ساخت محراب (۷۷۷ هـ. ق ) نقش بسته است.
در ضلع غربی و شرقی گنبد خانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد که غلام‌گردش‌هایی با طاق‌هایی متقاطع آن‌ها را به مقصوره پیونده داده است.
مسجد همچنین دارای دو پایاب است که از یکی آب زارچ و از دیگری آب محمودآباد می‌گذشته، ورود به این پایاب‌ها در ضلع شمالی و شرقی مسجد است.
معروف‌ترین مساجد استان یزد، مسجد جامع کبیر، مسجد امیر چقماق، مسجد جامع فهرج، مسجد جامع بفروئیه، مسجد ملااسماعیل، مسجد جامع عقدا و اردکان و … هستند که از حیث تاریخی، هنری و معماری جایگاه ویژه‌ای دارند.
گزارش از سید سعید طباطبائی کارشناس روابط عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان یزد
انتهای پیام/
نظر شما